Pałac Dzieduszyckich w Zarzeczu
Po przeszło półtorarocznym pobycie Magdaleny Morskiej z Dzieduszyckich w krajach Europy zachodniej, tj. w roku 1817 rozpoczęto prace związane z budową zespołu pałacowo-parkowego, uposażonego dodatkowo w budynki administracyjne, pomarańczarnię, berajternię (stajnie i wozownie ), zabudowania folwarczne wzorowane na architekturze holenderskiej. Projekty zostały wykonane po części przez Magdalenę ( szkice ) i rysownika Józefa Tabaczyńskiego, ale w głównej mierze przez sprowadzonego z Warszawy architekta Chrystiana Piotra Aygnera.
Opracowano obiekt w stylu’’ empire ‘’, tzn. w stylu cesarskim, późnej fazy klasycyzmu, związanej z okresem panowania Napoleona. Styl ten znalazł odbicie w architekturze, wystroju wnętrz i meblarstwie, cechując się okazałością, monumentalizmem, bogactwem ornamentyki oraz odwołaniem do sztuki starych Greków i Rzymian. W sierpniu tegoż roku postawiono piwnice, a z końcem 1818 roku pałac był gotowy, bowiem w lutym 1819 roku odbyło się uroczyste śniadanie, na które zjechali goście hrabiny.
W południowym narożniku umieszczona jest okrągła baszta w stylu rzymskim, otoczona dwunastoma rowkowanymi kolumnami o kapitelach doryckich ( praktycznie wierna kopia świątyni Sybilli z Puław ). Od strony wschodniej przylega do pałacu oranżeria sięgająca I piętra, z trzema półokrągło przysklepionymi oknami ( od strony zajazdu ) oraz prostokątną oszkloną ścianą poprzedzielaną czterema doryckimi kolumnami ( od strony parku ). Cała budowla jest zlokalizowana na stoku, czego efektem jest parter przechodzący od strony parku w piętro. Kontrastowo rozmieszczone okna ( okrągłe, duże prostokątne, małe kwadratowe ), dające efekt gry proporcji, nie dopuszczają do jakiejkolwiek monotonii. Baszta wsparta jest na wysokim podpiewniczeniu, sklepionym na jednym potężnym filarze, wzbogacona w okna o kształcie wąskich strzelnic- mniejszych na parterze, większych na piętrze – harmonizujących ze smukłymi kolumnami.
Praktycznie wszystkie materiały drzewne pochodziły z własnych lasów Magdaleny, z wyjątkiem cisów sprowadzonych z okolic Biecza oraz mahoni do produkcji mebli. Meble zostały wykonane na miejscu przez domowych stolarzy oraz sprowadzonych z Kolbuszowej mistrzów tego rzemiosła, z powodzeniem konkurujących z producentami w
Elblągu i Gdańsku. Wewnątrz budynku znajdują się marmurowe kominki, sprowadzone wraz z alabastrowymi figurami z Włoch, upiększające liczne komnaty, sale i gabinety. Pośród nich można by wymienić szklany przedpokój, za którym znajduje się drugi, wewnętrzny, zwany gabinetem deszczowym ( od sufitu z pochmurnym niebem, z którego zwisają draperje ), oddzielony cisowymi, rzeźbionymi drzwiami, zawierającymi głowy lwów ze złoconego w ogniu brązu od pokoju pięknej pogody, pełnego delikatnych przedmiotów zatopionych w jasnej tonacji barw. Za podwójnymi drzwiami znajduje się dawna sypialnia pani Morskiej, pomalowana na zielono, z której można przejść do jej pracowni plastycznej, kiedyś pełnej rzeźb, szkiców i obrazów. Za malutkimi drzwiami znajduje się salon, niegdyś wyposażony we wspaniałe freski, przedstawiające ilustracje do bajek La Fontaine’a, rzadkie meble, świeczniki w kształcie orłów, po prostu cuda, cuda. Dalej mieści się kancelaria, przez którą możemy dojść do narożnego pokoju, zwanego żółtym, następnie do sali zwierciadlanej, znajdującej sięnad salą dla panów ( bilard i fajczarnia ). Nad salą zwierciadlaną umieszczono salę okrągłą, wielką, nad której ścianami biegnie szeroki gzyms, bogaty o kilku kondygnacjach różnych ornamentów, pod którym biegnie fryz pełen głów byków,połączonych girlandami kwiatów i owoców. Powyżej gzymsu znajduje się kopuła, której sufit pomalowany jest na błękitne niebo. Sala ta zawierała najpiękniejsze mahoniowe meble zarzeckie, ustawione na wspaniale ułożonej posadzce z różnokolorowych drzew krajowych ( jawor, czeczot, śliwa, cis, brzoza ). Dalej znajduje się salonik wenecki, bogaty w ornamenty złożone ze snopów zboża i kwiatów słonecznika, ścięte kolumny stiukowe, na których umieszczone są alabastrowe wazy w stylu staro –rzymskim. Pozostałą część pomieszczeń zajmują pokoje gościnne i recepcyjne, przez które możemy wyjść na taras, bądź udać się do przepięknie urządzonego romantycznego parku.
Po całkowicie zakończonych pracach budowlanych, Zarzecze stało się czołowym, obok Łańcuta i Przeworska, ośrodkiem życia towarzyskiego i kulturalnego w całym regionie. Na bale wydawane przez hrabinę Morską chętnie zjeżdżała się zarówno młodzież szlachecka, jak i arystokracja licząca się w życiu gospodarczym i kulturalnym całej Galicji.
Dokumentacja zabudowy Zarzecza sporządzona przez samą Magdalenę, bądż przez goszczących u niej malarzy : Józefa Tabaczyńskiego, Franciszka Blaschcka i Antoniego Toepplara, została przeniesiona przez rytowników na blachę miedzianą, która posłużyła później do wydania w Wiedniu ( 1833 ) dwóch wspaniałych albumów rozsławiających Zarzecze w całej Europie.
Kompleks parkowy w Zarzeczu
Zespół pałacowy usytuowany jest na wzniesieniu, poniżej którego znajduje się zagospodarowane i przekształcone starorzecze Mleczki ze sztucznie usypaną wyspą, rozdzierające zabytkowy park ( 6 ha ), pełen starych dębów, pamiętających czasy średniowiecza ( najstarsze z nich mają około 500 lat ). Park graniczy od strony południowej z polami uprawnymi, od strony zachodniej z kościołem, od strony wschodniej z sadem owocowym, a od strony północnej ( zajezdnej ) z zabudowaniami Zarzecza.
Liczne alejki rozwidlające się tu i ówdzie przeplatają zaciszny teren parku od strony zajazdu, po furtę kościelną oraz pola uprawne , umożliwiając tym samym dojście do najbardziej atrakcyjnych miejsc. W okolicach rzeki, potoku i stawu występuje naturalne dla naszej szerokości geograficznej środowisko roślinne, w głównej mierze składające się z samosiewów i zadrzewień śródpolnych, takich jak : życica trwała, wiechlina łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa, nawłoć późna, chmiel zwyczajny, gatunki miejscowe łąk łęgowych, ponadto z zadrzewień śródpolnych występuje wierzba biała zwisająca, wierzba krucha, jesion wyniosły, kalina koralowa, bez czarny, głóg jednoszyjkowy, leszczyna czeremcha zwyczajna. Obecnie zespół parkowy wymaga licznych nakładów finansowych, ale przede wszystkim pielęgnacyjnych i leczniczych, umożliwiających przetrwanie wielu gatunkom roślin, nie często występującym w naszych szerokościach geograficznych.
