Biuletyn Informacji Publicznej
Gmina Zarzecze

RYS HISTORYCZNY

Wieś Zarzecze położona jest w północno-wschodniej części województwa podkarpackiego. Jako stała osada została położona prawdopodobnie we wczesnym średniowieczu. W połowie XIV wieku weszła na trwałe, wraz z całym regionem przemyskim, w skład państwa polskiego.

Struktura przestrzenna Zarzecza jest typowa dla osad zakładanych na karczowiskach leśnych. Oś osadniczą stanowiła rzeka, wzdłuż której stawiano zabudowania oddzielone od siebie drogami i opłotkami.

Do końca XV wieku Zarzecze pozostawało w rękach drobnej szlachty, utrzymującej luźne, lenne stosunki z możnowładczym rodem Tarnowskich Jarosławskich. Szlachta przybierała nazwiska od nazwy wsi będących aktualnie w jej posiadaniu, które zmieniały się często, nawet w jednym pokoleniu.

Źródła po raz pierwszy odnotowały właściciela Zarzecza dopiero w 1430 roku. Był nim fundator miejscowego kościoła parafialnego Henryk Ramsz, który był zarazem dziedzicem Cieszacina Wielkiego, Cieszacinka i Kisielowa. Około 1462 roku Zarzecze przeszło w ręce Jakuba Siennowskiego i pozostało w jego rodzinie przez ponad ćwierć wieku.

Doniosłym wydarzeniem w dziejach średniowiecza Zarzecza było założenie parafii łacińskiej, przez co sama wieś zyskała na znaczeniu, stając się lokalnym ośrodkiem kultu religijnego, życia społecznego i kulturalnego. O życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Zarzecza niewiele można powiedzieć. Imiona kmieci wpisywano czasem do akt sądowych, ale tylko wtedy, gdy ich gospodarstwa były przedmiotem zastawu lub dzierżawy

W połowie XV wieku we wsi funkcjonowały już najważniejsze instytucje samorządowe, sądowe (ława wiejska) oraz zakłady usługowe. W dziejach Zarzecza epoki nowożytnej miały miejsce ważne procesy społeczne i gospodarcze, które były odzwierciedleniem pracy całego społeczeństwa. Wzrasta znaczenie i aktywność szlachty, która systematycznie obciążała chłopów pańszczyzną, powiększając tym samym swoje własne dochody.

Ludność wsi poważnie odczuła konsekwencje działań wojennych, szczególnie najazdów tatarsko-tureckich. Z początkiem XVI wieku areał pól uprawnych wsi drastycznie się zmalał, pola leżały odłogiem i nie wiadomo bliżej, z jakich przyczyn Zarzecze opustoszało. Opuszczone pola w 1572 roku dołączono do rozrastającego się folwarku, w którym pracowali ubodzy chłopi. Utrata niepodległości przez Polskę niewiele zmieniła w sytuacji wsi.

Dopiero w drugiej połowie XIX wieku poprawiła się nieco pozycja prawna i materialna chłopów, ożywiło się także życie społeczne i kulturalne, głównie za sprawą właścicieli Zarzecza – Dzieduszyckich. W ich rękach wieś znalazła się w sposób nietypowy. W 1782 roku Ignacy Morski poślubił swoją kuzynkę Magdalenę, córkę Tadeusz Dzieduszyckiego i Salomei Trembińskiej. Magdalena była uzdolnioną malarką i projektantką. Ignacy Morski był obrotnym lecz skąpym finansistą i niewiernym mężem. Morscy rozwiedli się około 1817 roku. Wkrótce Ignacy zmarł pozostawiając Magdalenie dobra zarzeckie, gdzie już wcześniej zamieszkała ona na stałe.

W Zarzeczu rozpoczęły się szeroko zakrojone prace budowlane przy przebudowie dworu, oraz całego układu przestrzennego wsi. Magdalena wykorzystując swoje doświadczenia z licznych podróży zagranicznych rozpoczęła budowę placu w stylu empire, do którego sama zaprojektowała wyposażenie. Oddzielnym nurtem toczyło się wówczas życie dworu. Pałac stał się znanym ośrodkiem życia towarzyskiego i umysłowego. Jego właściciele dali dowody patriotyzmu oraz zainteresowania różnymi dziedzinami życia.

Zarzecze, zwłaszcza w XIX wieku było szeroko znane nie tylko w Galicji. Miejscowy dwór przyciągał zdolną młodzież, w tym artystów, pisarzy i poetów, którzy w zamian za gościnność pozostawili swe dzieła. Najcenniejsze źródła, rejestry podatkowe z czasów Rzeczypospolitej Szlacheckiej, austriackie mapy i księgi kastralne, wojskowe i kościelne spisy ludności, kroniki rodowe Dzieduszyckich, opisy majętności zarzeckiej oraz akta parafialne zostały w Archiwum Diecezjalnym w Przemyślu.

Tak w przeszłości jak i obecnie Zarzecze tworzyło wraz z okolicznymi wsiami zwartą jednostkę administracji państwowej (gmina, gromada). Środowisko naturalne w okolicy Zarzecza nie zmieniało się w sposób zasadniczy od średniowiecza do czasów współczesnych. Sieć dróg krzyżujących się w pobliżu kościoła i łączących wieś z Jarosławiem (przez Kisielów i Cieszacin), Przeworskiem (przez Maćkówkę), Kańczugą (przez Rożniatów) i Pruchnikiem (przez Pełnatycze) pozostała bez zmian. Zmniejszyła się rola rzeki Mleczki, stanowiącej niegdyś główną oś zasadniczą wielu wsi, intensywnie wykorzystywanej do celów gospodarczych (młyny, tartaki, stawy rybne), a obecnie sprowadzonej do roli podrzędnego cieku wodnego.

W porównaniu ze stanem sprzed paru stuleci poważnie obniżył się poziom wód gruntowych w wyniku systematycznego zmniejszania się powierzchni lasu.

Nazwa miejscowa Zarzecze występowała pospolicie na ziemiach polskich. Według źródeł, aż do połowy XIX wieku wieś koło Jarosławia określano jako Zarzecze w formie zbliżonej do ówczesnego języka potocznego (gwarowe rzyka). Pochodzenie nazwy nie budzi wątpliwości. Oznacza ona osadę za rzeką, w tym przypadku za rzeką Mleczką.

Po wielowiekowej historii Zarzecza pozostały na terenie wsi liczne zabytki kultury materialnej, oraz nikłe już tradycje bogatej niegdyś kultury ludowej. Najstarsze z zabytków sięgają przełomu XVIII i XIX wieku. Wyjątkowe walory architektoniczne posiada zespół pałacowy (oficyna, pałac, mała oranżeria i park romantyczny), kościół oraz dzwonnica.